Bent u vertrouwd met de opdeling van culturen in 'tight & loose' oftewel 'strak en los'? Ik heb daar eens een interessante podcast over beluisterd. Die ga ik nu niet voor u opzoeken, want daar heb ik geen zin in, en ik heb het bovendien even aan ChatGPT gevraagd (in het Engels, en dat antwoord dan vertaald met DeepL, een mens moet een beetje met zijn tijd meegaan). Dit is wat eruit kwam:
Strakke en losse culturen verwijzen naar de mate waarin sociale normen en regels in een samenleving strikt worden gehandhaafd.
In strakke culturen volgen mensen strikte sociale normen en regels, en leidt afwijking van deze normen vaak tot negatieve gevolgen zoals schaamte, afwijzing of zelfs straf. Deze culturen leggen een sterke nadruk op conformiteit en gehoorzaamheid, en van individuen wordt verwacht dat zij zich gedragen volgens de normen van hun groep. In sommige strakke culturen kan het bijvoorbeeld als een teken van gebrek aan respect worden gezien als men niet op de afgesproken tijd verschijnt bij een sociale gebeurtenis.
Losse culturen zijn daarentegen meer ontspannen in hun benadering van sociale normen en regels, en individuen hebben meer vrijheid om te handelen zoals ze willen. Mensen in losse culturen hechten over het algemeen meer waarde aan individuele autonomie en vrijheid, en voelen zich minder snel beschaamd of gestraft als ze afwijken van de sociale normen. In sommige losse culturen wordt te laat komen bij een sociale gebeurtenis bijvoorbeeld niet als een probleem gezien.
Eer is een begrip dat zowel in strakke als in losse culturen een belangrijke rol kan spelen. In strakke culturen is eer vaak nauw verbonden met het naleven van de strikte normen en regels van de samenleving, en personen kunnen een sterk gevoel van trots en respect krijgen als ze worden gezien als gehoorzamend aan deze normen. In losse culturen kan eer meer individualistisch zijn en gericht op persoonlijke integriteit en zelfrespect, in plaats van naleving van groepsnormen.
In zowel strakke als losse culturen kan de rol van eer een krachtige motivator zijn, die het gedrag van individuen vormt en hun besluitvormingsprocessen beïnvloedt.
Ik moest de hele tijd aan dit contrast denken bij het lezen van dit boek dat gaat over een meisje uit een Turkse cultuur die opgroeit in Nederland en merkt dat ze niet kan aarden in het 'strakke' van haar omgeving, en al zeker niet in contrast met het losse en vrije van de Nederlandse samenleving. Bovendien gaat het hier over een strengconservatief moslimgezin, waarin vooral de moeder met ijzeren hand waakt over het volgen van wat zij het juiste pad vindt.
Ik vroeg dus even aan ChatGPT wat de rol van religie is (of kan zijn) in strakke of losse culturen:
Religie, waaronder de islam, kan een belangrijke rol spelen bij het vormgeven van de strakheid of losheid van een cultuur. In sommige landen met een moslimmeerderheid worden religieuze overtuigingen en praktijken strikt nageleefd en beïnvloeden zij vele aspecten van het dagelijks leven, wat resulteert in een strakke cultuur. In sommige traditionele islamitische samenlevingen worden bijvoorbeeld strikte kleding- en gedragscodes verwacht, en afwijking van deze normen kan leiden tot sociale afkeuring of zelfs bestraffing.
In andere landen met een moslimmeerderheid kunnen religieuze overtuigingen en praktijken minder strikt zijn en meer openstaan voor interpretatie, wat resulteert in een meer ontspannen benadering van sociale normen. Sommige landen met een moslimmeerderheid hebben bijvoorbeeld een meer liberale en progressieve interpretatie van de islam, die meer individuele vrijheid en autonomie toestaat.
Het is belangrijk op te merken dat de rol van religie in de vorming van een cultuur complex is en binnen één land of religieuze gemeenschap sterk kan variëren. Verschillende religieuze groepen en sekten kunnen zeer uiteenlopende interpretaties van religieuze overtuigingen en praktijken hebben, en de relatie tussen religie en cultuur kan worden beïnvloed door factoren als politieke, economische en historische context. Bovendien kan de rol van religie in de vorming van cultuur in de loop der tijd veranderen, omdat er nieuwe interpretaties en culturele praktijken ontstaan.
De hierboven in vetjes aangeduide tekst: daar ligt het kalf gebonden. Ik ga leven was nogal een fenomeen de laatste jaren in Nederland, met waanzinnige verkoopscijfers, maar ook doodsbedreigingen voor de auteur en uiteraard de obligate passages langs verschillende talkshows, zoals deze:
Voor we in het boek zelf duiken nog even kort een kleine bespiegeling over de kern van de zaak. Om te beginnen is er deze deprimerende kaart:
Minder dan 10 procent van de wereldbevolking leeft in een volwaardige democratie. Kak voor iedereen die niet in een (licht)blauw ingekleurd stuk kaart wordt geboren.
Of het allemaal op korte, middellange of lange termijn in de goede richting evolueert, ik heb er geen idee van, maar de voorspelling van Francis Fukuyama over 'het einde van de geschiedenis' is (jammer genoeg nog) niet uitgekomen.
"Het einde van de geschiedenis" is een stelling van Francis Fukuyama in zijn essay uit 1989 en later in zijn boek "Het einde van de geschiedenis en de laatste mens" uit 1992. De stelling stelt dat met het einde van de Koude Oorlog en de wijdverspreide invoering van de liberale democratie en het kapitalisme als het dominante politieke en economische systeem, de geschiedenis als een lineaire opeenvolging van gebeurtenissen die naar de toekomst leiden tot een einde is gekomen. Fukuyama stelt dat de mensheid het "eindpunt van de ideologische evolutie van de mensheid" heeft bereikt en dat er geen fundamentele uitdagingen meer zijn voor het huidige systeem. Dit concept is sterk bediscussieerd en heeft veel kritiek.
Als ik mijn niet vergis heb ik die Fukuyama zelf eens horen uitleggen dat hij nogal verveeld zat met de mate waarin de titel van zijn boek verkeerd werd geïnterpreteerd. Zoals het hierboven (uiteraard opnieuw door ChatGPT - misschien is het vanaf nu gewoon beter om te veronderstellen dat als het intelligent klinkt, het niet door mij geschreven is, maar door een slim taalmodel) uitgelegd staat is het begrijpelijk, maar hij bedoelde 'einde' dus niet als een STOP in de tijd (hoe zou dat ook kunnen?), maar wel eerder als een 'doeleinde', als de enige mogelijke conclusie na talloze experimenten.
En die bekende quote van Churchill blijft natuurlijk spot on:
"Democracy is the worst form of government, except for all those other forms that have been tried from time to time."
In Ik ga leven komt heel deze complexe rimram samen in de huiskamer van hoofdpersonage Büsra, naar ik meen begrepen te hebben het alter ego van de schrijfster.
Dus neem een strakke cultuur uit een land met een 'preferred religion' (de islam in Turkije) doe daar een uiterst sterk eergevoel bij, en combineer dit met de rebellie, zelfstandigheid en puberale dadendrang van een pientere jongedame in een losse en pluralistische samenleving (Nederland), en je krijgt een pijnlijk explosieve cocktail.
Over het boek
Dit autobiografische coming-of-age-verhaal, opgedeeld in korte hoofdstukken die aan dagboekfragmenten doen denken, over de extreem pijnlijke ontvoogdingsstrijd van een jonge moslima-die-geen-moslima-wil-zijn komt soms puberaal en brallerig over, maar is vaak ook een mooi relaas van hoe pubers met elkaar omgaan (zoals de politiek filosofische discussies die ze voeren op de italiëreis, de enige en duur bevochten momenten van vrijheid in haar versmachtende omgeving), over de kracht van voor jezelf denken en voor jezelf opkomen, maar ook over de waanzinnig verstikkende terreur en dictatuur van opgelegd geloof en een eercultuur die werkt op basis van blindelings conformisme, en grofweg samengevat kan worden als 'maar wat gaan de mensen dan denken?'.
De stijl is bijzonder, niet helemaal mijn ding. Kijk hier zijn een paar zinnen die ik typisch vind voor dit boek:
Je kunt na elke aanslag in naam van ons geloof de klok erop gelijkzetten dat mijn gemeenschap daad en motief zal ontkoppelen en daarna verontwaardiging zal uiten over de verontwaardiging; een blijk van morele superioriteit die zichzelf uitlokt, iedere keer als zij geuit wordt door moreel inferieure mensen.
Misschien wil de wereld gewoon bedrogen worden. Misschien is verstand desastreus. Misschien maakt alleen zotheid het leven leefbaar, omdat waarheid zich niet voegt naar onze belangen. Gekken en dwazen zijn wellicht gelukkiger dan wijzen. Werkelijk diepe denkers zijn meestal geesteszieken. Heeft niet de zot het beste lot? Wilden mensen zich daarom maar al te graag laten leiden door valse profeten? Zijn we misschien reddeloos verloren zonder ons geraffineerde vermogen tot zelfbedrog? Is het daarom dat de onoprechte mens zich met de grootste stoutmoedigheid veroorlooft oprechtheid openlijk te betwisten?
Normaliter zou ik zeggen dat tegenstrijd het keurmerk is van ieder waarlijk levend mens, maar dat is een ander soort tegenstrijd. Eentje die voorkomt uit twijfel, spijt en herziening, de moeders van de wijsheid, in plaats van stellig zijn. Moeder twijfelt nooit. En afwezigheid van twijfel is afwezigheid van geestelijke groei. Dit was daarom de achterlijke vorm van tegenstrijdigheid. Rigide gelovigen zijn uiterst daadkrachtig, net als psychopaten overigens, omdat ze zich niet laten hinderen door de behoefte om andermans belang mee te laten wegen of twijfel toe te laten. Moeder is een uitroepteken, Vader soms een vraagteken. Een vraagteken is een uitroepteken dat onzeker naar beneden kijkt of hij op de goede plek staat. Of hij zich niet op glad ijs bevindt. Als hij zich van die onzekerheid bevrijdt, wordt het ook een uitroepteken.
De strijd die Büsra voert is er vooral één met haar moeder, die zeer strikte opvattingen heeft over geloof, eer, maagdelijkheid, kledij, enzovoort. Dit is één van de bekendste quotes uit het boek die alles samenvat:
Muziek mag niet, daten is verboden, überhaupt alle buitenechtelijke romantiek en de daarmee gepaard gaande spanning en beroering is niet toegestaan, het op vakantie gaan zonder mannelijk familielid is uit den boze, het hebben van vrienden van het andere geslacht is onwettig, je leuk kleden en opmaken is ongepast, ’s avonds buiten zijn is niet geoorloofd, foto’s op sociale media zetten is niet vergund, ‘vieze, immorele’ films en series kijken is onaanvaardbaar (en dan bedoel ik geen porno, gewoon een film waarin wordt gezoend), op het strand liggen of zwemmen in de zee in het bijzijn van mannen is niet gepermitteerd, het afbeelden van levende wezens mag niet, het vieren van verjaardagen of andere heidense feestdagen mag niet, werken met mannen kan niet (weliswaar wel van de meeste moslimverwekkers, niet volgens de Koranschool) en ook uitgaan en feesten op festivals is verboden.
Dit alles is geen probleem voor de mannen in haar omgeving (een hypocrisie die ze niet kan aanvaarden en geregeld aan de kaak stelt), maar wel een probleem wanneer zij van deze norm wil afwijken (en dat ook doet).
Haar clandestiene activiteiten (make-up, te strakke kledij, maar vooral ook het hebben van een vriendje (geen moslim!)) verscheuren haar meer en meer en maken haar leven tot een hel. Ze gebruikt dan ook redelijk forse taal als het op haar moeder aankomt:
Nu is natuurlijk nog maar de vraag wat dé godsleer is, die kent een oneindigheid aan lezingen, laat ik mezelf en u daar niet mee vermoeien, maar ik bedoel in dezen míjn leer, ónze leer, zoals ik die heb geleerd op de Koranschool van de stichting Milli Görüş, alwaar ik van mijn zesde tot mijn zeventiende op heb gezeten onder dwang van de potentaat Karbonkel, die ik ook wel Moeder noem; de belichaming van het kwaad, de tiran van dit nest, een virus waartegen geen kruid gewassen is, een vrouw die tot haar kruin is gevuld met haat en wrok jegens mij, de aanstichter van alle molest en de oorzaak van mijn tragedie.
Dit gaat al jaren zo, met af en toe een arrestatie op heterdaad en de gevolgen van dien, maar de laatste tijd krijg ik steeds meer maling aan deze poppenkast. Dan maar ruzie. Dan maar weer morele chantage en de bedreiging om me uit te huwelijken. Dan maar weer een klap van de altijd snel chagrijnig gestemde Karbonkel, die mij het liefst in mijn sop gaarkookt en die ik het liefst uit een helikopter in de Sinaïwoestijn deponeer. Dan maar weer die belligerente bloedhond die me onbesuisd zal uitschelden, bespugen en knijpen, waar ik groengele ovaalvormige lijfelijke markeringen aan overhoud waar Freek wrevelig over zou doen als hij me naakt ziet en Oma witheet van zou worden, de slagen van de zweep kennende, al had ik het nooit zo zout als zij gegeten.
Ik zei met de bezieling die een nobele zaak betaamt en onafgebroken biggelende tranen dat dat nooit ging gebeuren, dat ik nog liever sterf dan zoveel van mijn bewegingsvrijheid in te leveren. Dat ik het niet pik dat de dranghekken nóg dichterbij komen, pal voor mijn neus. Dat ik godverdomme al twintig jaar oud ben en zelf wel bepaal wat ik doe en wanneer ik thuiskom, en dat ik heb gelogen omdat zij mij geen andere keus toekenden. Dat leugens afgedwongen worden door de waarheid. Karbonkel, die zich wel vaker leek te laven aan de goede gaven van de woede, werd fysiek. Ze trok me aan m’n hoofddoek en sloeg me, waarna ik Defne hoorde gillen en huilen. Ik verloste me, rende naar Oma’s huis, naar m’n kamer en deed m’n deur op slot, die Karbonkel in het verleden met een theelepel probeerde te openen bij ruzies.
Gül geeft tegelijk ook een inkijk in die strakke eercultuur die in onze contreien niet bestaat:
Koranvaste moslims leven immers voor hun eer, als ze die verliezen worden ze gestigmatiseerd en uitgesloten. Het is de slagader van hun sociale opereren, het is hun raison d’être: je moet bekendstaan als moreel integer en daarin onwankelbaar, anders volgt een blamage. Er is daarom geen ruimte voor fouten, onzekerheden of twijfel. Dat terwijl stelligheid een robuuste ijzeren ketting is om de hals van een lompe geest. Alles draait om de buitenkant, hoe je je presenteert, je beste beentje voorzetten en geen scheve schaats lopen, dat is de kwintessens des levens. Alles wat persoonlijk, openhartig, intiem en menselijk is, is taboe en is potentieel materiaal voor een schandaal. Er zijn zo veel taboes in onze cultuur, dat ze het beter het taboeïsme konden noemen, niet te verwarren met het taoïsme.
En natuurlijk ook op het conflict dat deze omstandigheden oplevert met niet-conformistische geesten:
Niemand ervaart mijn problemen, lijkt het wel, zij leggen zich neer bij de regels. Niemand die óók worstelt met die hoofddoek. Niemand die óók stiekem een blank vriendje heeft. Niemand die óók liever op het strand ligt in een bikini in de zomer. Niemand die óók elke dag ruzie heeft met haar verwekkers. Niemand die óók zo veel vragen heeft over de religieuze voorschriften. Ik ben een einzelgänger, maar hoe, waarom? Waar bleven mijn lotgenoten, waarom was iedereen volstrekt inwisselbaar? Waarom kwam ik zielsverwanten nergens tegen? Begrijpt u me niet verkeerd: ik waan me niet uniek, ik weet dat het absoluut unieke behoorlijk uniek is. En toch bekroop van tijd tot tijd mij het gevoel dat ik nauwelijks geestverwanten heb die in hetzelfde schuitje zitten. Om werkelijk over originaliteit te kunnen oordelen moet je al het vergelijkbare dat eraan voorafging tot je hebben genomen. Dat heb ik. Ik zie te weinig medestanders. Muziek mag niet, daten is verboden, überhaupt alle buitenechtelijke romantiek en de daarmee gepaard gaande spanning en beroering is niet toegestaan, het op vakantie gaan zonder mannelijk familielid is uit den boze, het hebben van vrienden van het andere geslacht is onwettig, je leuk kleden en opmaken is ongepast, ’s avonds buiten zijn is niet geoorloofd, foto’s op sociale media zetten is niet vergund, ‘vieze, immorele’ films en series kijken is onaanvaardbaar (en dan bedoel ik geen porno, gewoon een film waarin wordt gezoend), op het strand liggen of zwemmen in de zee in het bijzijn van mannen is niet gepermitteerd, het afbeelden van levende wezens mag niet, het vieren van verjaardagen of andere heidense feestdagen mag niet, werken met mannen kan niet (weliswaar wel van de meeste moslimverwekkers, niet volgens de Koranschool) en ook uitgaan en feesten op festivals is verboden.
Ze dweept ook een beetje met Nietsche:
Ooit zullen al deze mensen dood zijn, denk ik ineens, net als alle mensen die voor ons hier liepen, overstaken en een krijsend kind probeerden te bedaren. De toekomstige generaties zullen deze mensen hooguit een uurtje in hun leven bekijken aan de hand van foto’s en video’s. Werken en boeken van een handjevol burgers zullen dan nog relevant zijn, maar niet deze mensen, want het overgrote deel van de wereldbevolking is gedoemd om voorgoed vergeten te worden en zal nooit genoemd of herdacht worden, hun bestaan hier op aarde zal niets hebben uitgemaakt. Elke generatie neemt haar tijd zó serieus, terwijl elke periode verpulverd zal worden om door de zandloperhals van de geschiedenis getrokken te worden door de meedogenloze zwaartekracht van de evolutie. Wordt men daar niet melancholisch en nihilistisch van? Ik wel. Ik sta er wellicht te vaak bij stil dat het menselijk bestaan ontzettend absurd is. Alles wat ik zie is de wil om te overleven, maar wat ik ook zie is het gedoemd zijn tot de afwezigheid van de wetenschap waarvoor je moet willen overleven, waardoor men houvast zoekt in goden.
De doordringende dissonantie in haar leven zorgt ervoor dat ze breekt met haar hollandse vriend, terwijl ze tegelijk niet wilt toegeven aan al die druk:
Ik sta op en loop naar de keuken, ik trek het niet meer. Bij binnenkomst kreeg ik ook al het commentaar dat mijn jurk te strak was, dat ik maar een andere aan moest doen. Altijd leuk hoe mensen hun gêne en aangeleerde preutsheid op anderen willen projecteren. Immer weer de spagaat tussen het imago van de hoer en de maagd. Toch heb ik een andere jurk aangedaan. Ik baal van mezelf. Waarom blijf ik zwichten? Waarom kan ik niet gewoon woedend, onbeschaamd, onbescheiden, gevaarlijk en slecht zijn?
Behoorlijk deprimerend om in zo'n omstandigheden te moeten leven. Bijzonder moedig om in zo'n omstandigheden zo'n boek te schrijven. Blijkbaar werkt ze aan een opvolger voor dit boek, dat zou gaan over de impact van Ik ga leven op haar leven.
Wat drink je daarbij?
Mierzoete thee, met een scheut raki.
Comments