(Deze review bevat spoilers)
Voorwaar dit is geen kattenpis. Men kan mij bezwaarlijk een kenner van de Russische literatuur noemen. Akkoord, ik heb er meer dan één achter de kiezen, maar zolang je geen OORLOG EN VREDE, of DE GEBROEDERS KARAMAZOV of ANNA KARENINA hebt verzwolgen, stelt dat allemaal niets voor. De lat ligt dus hoog.
Ik heb ooit iets gelezen over het feit dat Russen over het algemeen zeer veel van hun cultuur en literatuur houden en dat er van nieuwe dichtbundels bijvoorbeeld relatief veel exemplaren over de toonbank gaan. Momenteel ligt het gegeven RUSLAND nogal gevoelig, maar dat houdt mij niet tegen om dit verhaal van Tolstoj aan het jaareinde ter hand te nemen. Die man kan daar allemaal niets meer aan doen.
Zoals steeds met die klassieke Russen, zit je meteen in die typische sfeer, die ik herken van in de verhalen van Tsjechov en andere landgenoten: vestibules, huisknechten, sleeën en lange bontjassen op de voorgrond, en op de achtergrond gekonkel, intrige, gemenoeuvreer en achterklap, maar ook een onontkoombaar spervuur aan naalden die Tolstoj op je brein afvuurt. Naalden van fundamentele levenstwijfel en een algehele sfeer van noodlottigheid.
Het begint allemaal vrolijk en onschuldig:
In de provincie wist Ivan Iljitsj zijn leven onmiddellijk even gerieflijk en prettig in te richten als op de Academie het geval was geweest. Hij deed zijn werk, maakte carrière, en wist zich tegelijkertijd op plezierige en beschaafde wijze te vermaken; nu en dan moest hij in opdracht van zijn superieuren op dienstreis door de districten, en dan wist hij zowel jegens meerderen als jegens minderen de juiste toon te treffen en vervulde hij de taken, die hem waren opgedragen en die meestal betrekking hadden op kwesties met oudgelovigen, met een accuratesse en een onkreukbare eerlijkheid waar hij zelf niet anders dan trots op kon zijn. In dienstaangelegenheden was hij, ondanks zijn jeugd en zijn hang naar luchthartige vrolijkheid, uitermate beheerst, formeel en zelfs streng; maar in gezelschap was hij vaak blijmoedig en geestig en altijd beminnelijk, een ‘bon enfant’, zoals zijn chef en diens vrouw, bij wie hij vaak over de vloer kwam, over hem zeiden.
Maar dan wordt Ivan ziek en stap voor stap gaat hij ten onder, aan ziekte en twijfel, met dit kantelpunt in het verhaal:
[...] toen er onverwacht iets onaangenaams gebeurde dat de rust van zijn leven compleet zou verstoren.
Echt vrolijk word je hier niet van, maar Tolstoj contrasteert het zieke en gezonde hier wel bijzonder smakelijk en meesterlijk:
Op een keer stond hij van de postoel op en was hij niet in staat zijn broek omhoog te trekken, hij zakte in een zachte leunstoel neer en keek vol ontzetting naar zijn naakte, krachteloze heupen waarop zijn spieren zich duidelijk aftekenden. Met ferme, lichte tred stapte Gerasim op zijn dikke laarzen binnen, met een schoon linnen schort en een schone sitsen kiel, en blote, sterke, jonge armen die uit zijn mouwen staken – om hem heen hing de aangename geur van laarzenteer en van frisse, winterse buitenlucht – en zonder naar Ivan Iljitsj te kijken, terwijl hij duidelijk om de zieke niet te kwetsen de levensvreugde die van zijn gezicht straalde wat temperde, liep hij naar de postoel toe.
En dan aan het einde een allesomvattend negatief oordeel over zijn eigen leven, verdomme Tolstoj, je zet een mens aan het denken:
Zijn huwelijk... zo toevallig, en de teleurstelling, en die lucht uit de mond van zijn vrouw, en de zinnelijkheid, de huichelarij! En dat doodse werk, en die zorgen om geld, en dat een jaar lang, twee jaar, tien, twintig – en steeds hetzelfde. En hoe verder hij ging, hoe doodser het werd. Net alsof ik langzaam een berg af liep, terwijl ik dacht dat ik hem op liep. Zo was het ook. Volgens de publieke opinie ging ik bergopwaarts, en tegelijkertijd is het leven me even hard ontsnapt... En nu is het gedaan, ga maar dood!
Om te besluiten: een redelijk deprimerend en ook confronterend verhaal met universele kracht. Wie een opkikker nodig heeft in zijn of haar leven: gelieve u te onthouden van deze novelle! Wie een schone slag in het gezicht nodig heeft en houdt van deze oude Rus: niet twijfelen!