De Amerikaan Sam Harris, die om (vanuit rationeel oogpunt) onbegrijpelijke redenen voor sommigen controversiële dingen zegt en schrijft, heeft ooit een dun boekje geschreven met als titel Free Will, waarin hij op zeer bevattelijke wijze argumenteert dat een mens niet beschikt over een vrije wil.
Zijn argument is dat ons actueel handelen en denken het resultaat is van een ketting aan voorafgaande oorzaken, die volledig afhangen van zaken buiten onze controle: leeftomstandigheden, genen, omgeving, lichamelijke processen... kortom de mens als speelbal van geschiedenis en fysica. Speelbal klinkt wellicht niet zo prettig in de oren, en dat is ook niet de illusie waarin de meesten van ons het dagdagelijkse leven ervaren. Toch is het zo, de argumenten van de filosofische compatibilisten ten spijt.
Hij toont één en ander aan door een eenvoudig experimentje:
Sam: 'Denk aan een film.'
Mens: 'Ok.'
Sam: 'Zeg de film.'
Mens: 'Titanic.'
Sam: 'Waarom Titanic?'
Mens: 'Geen idee.'
Sam: 'Nu snap je dat je geen vrije wil hebt.'
Er valt uiteraard veel meer over te zeggen, u kan dit gerust online opzoeken. Robert Sapolsky heeft er recent ook nog een dik boek over geschreven. Of die argumenten u intellectueel als tastbaar en overtuigend zullen overkomen: daarover heeft u niets te zeggen. En dat heeft niets met intelligentie te maken.
Hoe rationeel of irrationeel u bent: u heeft er geen controle over en u kan er niets aan doen. Maar stel dat u overtuigd bent van het harde determinsime en het besef dat echte vrije wil een illusie is, dan nog is het niet zeker dat u hierdoor een amorele nihilist zal worden.
Het is dus geen wiskundige zekerheid dat u automatisch bij Sartre uitkomt:
Il n'y a qu'un problème philosophique vraiment sérieux : c'est le suicide
Pirandello
Wat heeft dit nu te maken met het boek van Pirandello uit 1926? De auteur neemt de lezer mee op een bevreemdende trip naar een bizar soort multiversum, wanneer het hoofdpersonage Vitangelo Moscarda na een terloopse opmerking van zijn vrouw over het feit dat zijn neus een beetje scheef staat, een idee begint te ontwikkelen dat hij niet één persoon is, maar ontelbaar vele personen, vanuit de onderliggende gedachte: 'it's all in the eye of the beholder.'
Je kan een gelijkaardige contradictie beargumenteren tussen het normaal functioneren als mens en de consequenties van een doorgedreven in de praktijk brengen van hard determinisme.
In de eerste helft van het boek ontwikkelt Pirandello de gedachte van Moscarda met een ongemakkelijke dwang, die mij als lezer deed schuifelen op mijn stoel vanwege de repetitiviteit:
Ik wilde op een volkomen ongewone manier alleen zijn. Geheel anders dan die waaraan u denkt namelijk zonder mijzelf en juist met een vreemde om me heen. Lijkt u dit al een eerste teken van waanzin? Misschien omdat u er niet genoeg over heeft nagedacht. De waanzin kon al in mij zitten, dat ontken ik niet. Toch verzoek ik u te geloven, dat de enige manier om werkelijk alleen te zijn die is, die ik u noem. Met uzelf kunt u nooit alleen zijn; dat kan altijd alleen maar zonder uzelf. Alleen zijn is slechts mogelijk met een vreemde om u heen: een plaats of een persoon die totaal geen weet van u heeft of die u helemaal niet kent, zodat uw wil en gevoel in een angstige onzekerheid zweven en indien iedere bestaanszekerheid voor u ophoudt, houdt zelfs de vertrouwelijkheid van uw bewustzijn op. Werkelijk alleen bent u slechts op een plaats die voor zichzelf bestaat, die voor u geen sporen en geen stemmen heeft en waar ú dus de vreemde bent.
Pagina's lang volgen we Moscarda's bizarre tocht naar de uiterste consequenties van deze gedachten. Zijn omgeving reageert eerst verbaasd, maar wordt snel radeloos van zijn dwangvoorstellingen:
Aanvankelijk had ik mezelf niet herkend. Ik kreeg de indruk van een vreemde, die pratend over straat liep. Ik bleef staan. Ik moet wel heel bleek geweest zijn. Firbo vroeg me: "Wat heb je?" "Niets", zei ik. En in mijzelf, overvallen door een vreemde schrik die tegelijkertijd afschuw inhield, dacht ik: Was dat werkelijk mijn beeld dat ik daar in een flits zag? Ben ik echt zo, van buitenaf bezien, wanneer ik -terwijl ik leef niet aan mezelf denk? Dus voor anderen ben ik de vreemde die ik in de spiegel betrapte: deze en niet degene die ik als mezelf ken: deze iemand, die ik zelf aanvankelijk, toen ik hem zag, niet heb herkend. Ik ben deze vreemde, die ik alleen zó kan zien leven, in een onbewaakt ogenblik.
Het blijft niet alleen bij de neurotische gedachten, Moscarda begint radicale handelingen te stellen als gevolg van zijn denkwerk. Hij schopt zelfs een hond!
Pirandello deelt zijn boek in korte hoofdstukken in, spreekt de lezer soms rechtstreeks aan en gebruikt logische redeneringen die uit een filosofisch tractaat lijken te komen:
[...] met ons achten, omdat ik -voor mijzelf - inmiddels niet meer meetelde. Ik bedoel, er waren daar: 1) Dida zoals zij voor zichzelf was; 2) Dida zoals zij voor mij was; 3) Dida zoals zij voor Quantorzo was; 4) Quantorzo zoals hij voor zichzelf was; 5) Quantorzo zoals hij voor Dida was; 6) Quantorzo zoals hij voor mij was; 7) Dida's lieve Gengè; 8) Quantorzo's beste Vitangelo; In de salon ontspon zich tussen deze drie personen, die zich voor drie hielden, een mooi gesprek.
Als lezer voelde ik mij een buitenstaander tegenover zijn gedachtengang, verbonden met zijn omgeving, terwijl Moscarda verder lijkt af te glijden in radicaliteit:
Waarom stelt iemand, als hij aan zelfmoord denkt, zich niet meer voor zichzelf, maar voor anderen dood voor? Gezwollen en bleek als het lijk van een drenkeling kwam met deze vraag, nadat ik daar op dat bouwterrein meer dan een uur in gedachten verdiept was geweest, mijn kwelling weer boven en ik overwoog of niet nu het moment was gekomen om er een eind aan te maken, niet zozeer om me van deze kwelling te bevrijden als wel om degenen te verrassen die mij benijdden of om vele anderen die mij voor een domkop hielden, hiervan het bewijs te leveren.
Zelfmoord plegen doet hij niet, maar hij drijft zijn idee wel tot het uiterste, waardoor hij zijn leven compleet overhoop gooit.
Of hij daarmee bevrijd is, dan wel verder gevangen door de originele idee: it's all in the eye of the beholder.