Zomervlucht - Jeroen Brouwers

Het wordt tijd dat ik eens een biografie van Jeroen Brouwers ter hand neem, want mijn amateurpsychologische interpretaties van zijn werk kunnen een reality check best gebruiken.

Over de gespiegelde, contrapuntische literaire foefjes die hij hier meticuleus (voor de analytische boekenfreaks, that is) uit zijn pen schudt, kan ik weinig zeggen. Ik lees zo niet en ben zo niet.

Hij schrijft hier het verhaal van Reinier Saltsman, ouders vroeg overleden in een scheepsramp, een soort goochelduo, groeit op bij zijn vader in een hotel. Wordt pianovirtuoos en na die carrière muziektheoreticus met een meesterwerk over de fuga. Zit in de sleur van een huwelijk, teruggetrokken op het Nederlandse platteland, en krijgt dan de kans om nog eens een gloriemoment te beleven dankzij een Belgische vriend in de VS, waar hij aanpapt met een jonge zwarte pianiste, die zijn jeugdig vuur weer doet oplaaien. Verdrinkt daar bijna.

Een biograaf of doctorandus in de letteren kan de hele opbouw en samenhang, waarin niets zomaar geschreven staat, wellicht tot bloedens toe duiden, maar dit gaat mijn pet te boven.

Wat mij wel bijblijft is de pijnlijke gedachte, die ook in zijn andere werk prominent aanwezig is, dat hij ervan overtuigd lijkt dat elke langdurige relatie, met of zonder kinderen, tussen een man en een vrouw, gedoemd is om te mislukken. De sleur van een huwelijk spreidt zich dan onherroepelijk uit over de rest van het bestaan:

Vrijer? Alsof niet ieder mens een gevangene is. Van zichzelf, zijn omgeving, baan, huwelijk, auto, hypotheek, verplichtingen, maatregelen, wetten, gewoontes. Om nog te zwijgen van zijn geschiedenis en zijn karakter dat door de geschiedenis is gevormd. Zou daar iets aan veranderen, denk je, als ik zou besluiten op te houden met roken? Er is aan die gevangenschap immers niets, maar dan ook helemaal niets meer te veranderen?

Ook op mij komt dit als een pijnlijke en fatalistische gedachte over, al is het ironisch om het als harde determinist hier niet grotendeels mee eens te zijn. De tegenstelling tussen weten en voelen, die bij sommigen, zoals Brouwers, blijkbaar tot een onuitstaanbare cognitieve dissonantie leidt.

Daarom is hij natuurlijk de kunstenaar: getormenteerd, zoekend, snakkend naar hevigheid die nooit blijft duren.

Hoe zijt ge zo bitter geworden, somber, fatalistisch, zei Jef. Zo was je vroeger niet. Vroeger, ach vroeger. Reinier staarde voor zich uit naar het vol wasems hangende licht, waar ze al minutenlang doorheen schoten, zonder dat er aan de tunnel een einde leek te komen. Uiteindelijk zijn we allemaal mislukkelingen, toch? verzuchtte hij. Hoe langer het leven duurt, hoe groter de chaos die men achter zich blijkt te hebben veroorzaakt, terwijl ook de toekomst uit niets anders dan chaos zal blijken te bestaan. Op je twintigste weet je dat gelukkig allemaal nog niet. Het zou een reden kunnen zijn om je op die leeftijd een kogel door je kop te schieten.

Voor mij een iets mindere Brouwers.