Opgelet, hieronder staat heel veel tekst.
Tijdens het lezen van dit boek leek alles eerst redelijk helder. De overtuigingskracht van Ruud Koopmans is groot. Duidelijke stellingen, veel cijfers, en volgende kernboodschappen:
De laatste decennia is er een internationale opmars van islamitisch fundamentalisme als dominante stroming binnen de islam.
De invloed van deze radicale ideologie laat zich voelen zowel in landen waar moslims in de meerderheid zijn, als deze waar ze in de minderheid zijn.
Er zijn een aantal aantoonbare oorzaken van de toename van het fundamentalisme, en die zijn vooral religieus van aard, ze hebben te maken met de kern van de islam, die moeilijk te verzoenen valt met de grondslagen van de westerse democratie:
De theologische vervlechting van religie met de staat staat haaks op een seculiere, pluralistische democratie met vrijheid van religie en bescherming van minderheden.
De tweederangspositie van de vrouw zorgt niet alleen vanuit moreel oogpunt voor problemen, maar heeft ook belangrijke economische consequenties waardoor welvaartstoename in belangrijke mate werd/wordt gehinderd.
Er is een geringschatten van seculiere kennis, en een te grote nadruk op de heilige teksten als toetssteen van alles, die ertoe leidt dat wetenschappelijke vooruitgang en innovatie in aanzienlijke mate gefnuikt worden.
Conclusie van Koopmans: het is dus nodig dat er binnen de moslimgemeenschappen overal ter wereld mensen opstaan die een ander geluid laten horen. Zoals bijvoorbeeld Khalid Benhaddou hier bij ons, die het wellicht niet helemaal eens is met wat Koopmans schrijft, of toch meer nuance zou aanbrengen, maar eigenlijk wel één van de stemmen is die Koopmans wellicht zou aanmoedigen.
Ik was eerst begonnen aan een klassieke samenvatting van het boek, maar begon dan wat meer recensies te lezen, en ontdekte daarbij een aantal belangrijke kanttekeningen bij het boek. In wat volgt zal ik de stellingen van Koopmans voorstellen, en daarna de nuance die ik er met mijn bescheiden en beperkte hersentjes bij heb gesprokkeld.
Voor we daarmee van start gaan nog twee dingen
Ding 1
Je zal het aan het einde van deze tekst misschien niet (meer) geloven, maar ik zou volgende stellingen van Bertrand Russell als leidraad willen gebruiken in dit schrijven:
Whenever you find yourself getting angry about a difference of opinion, be on your guard; you will probably find, on examination, that your belief is going beyond what the evidence warrants.
en
If a man is offered a fact which goes against his instincts, he will scrutinize it closely, and unless the evidence is overwhelming, he will refuse to believe it. If, on the other hand, he is offered something which affords a reason for acting in accordance to his instincts, he will accept it even on the slightest evidence. The origin of myths is explained in this way.
Waarmee ik wil aanduiden dat ik een bewuste poging doe om naar de feiten te kijken zoals ze zich aan ons presenteren, en zal proberen om mijn vooringenomenheid zoveel mogelijk te temperen.
Wanneer je - zoals sommige moderne denkers - niet zo hoog oploopt met feiten, denk dan aan volgende quote van Aristoteles:
And if a man believes nothing, but believes it equally so and not so, how would his state be different from a vegetable's?”
Ding 2
Als je eind december 2023 aan Bing Image Creator vraagt om een afbeelding te genereren op basis van de prompt 'The veil of ignorance', dan krijg je onder andere dit:
Of je hier enig verband in kan zien met het filosofische gedachte-experiment dat bekend is geworden als de sluier van onwetendheid van John Rawls, laat ik in het midden, maar deze idee - ook bekend als de oorspronkelijke positie - heeft mij altijd erg aangesproken door zijn kracht en eenvoud:
In de oorspronkelijke positie krijg je de vraag te overwegen welke uitgangsprincipes je als basisbouwstenen voor de structuur van de maatschappij zou uitkiezen, maar je moet deze uitkiezen alsof je op voorhand niet zou weten welke rol je in die maatschappij zou toebedeeld worden. Deze keuze wordt gemaakt van achter een "sluier van onwetendheid", waardoor je je etniciteit, sociale status, geslacht, en vooral je eigen idee over wat een goed leven leiden betekent niet kan kennen. Idealiter zou dit deelnemers ertoe brengen onpartijdig en rationeel uitgangsprincipes uit te kiezen.
Het is raadzaam deze gedachte vast te houden in de verdere lezing van deze tekst. De schrijver van het boek dat hier besproken wordt, verwijst er zelf trouwens ook expliciet naar.
Inleiding
Recent las ik de positieve en bemoedigende blik op de toekomst van de islam (in het Westen) van Khalid Benhaddou, genaamd 'Is dit nu de islam?'. Samen met dat boek heb ik ook een ander boek ontleend in de bibliotheek, en dat is dit boek, en dit boek is is andere koek.
Ruud Koopmans is een Nederlandse hoogleraar sociologie aan de Humboldtuniversiteit in Berlijn en directeur van de afdeling "Migratie, Integratie en Transnationalisering" aan het Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB). Hij doet onder andere onderzoek naar sociale bewegingen, burgerschap, integratie, Europese integratie, religieus fundamentalisme en evolutionaire sociologie.
Ik leerde hem kennen door een interview in Humo (betaalmuur), maar ook in andere media, uiteraard in Nederland en Duitsland, en op de VRT, komt deze man langs. Geen randfiguur dus.
Koopmans schetst een ontluisterend beeld van de islam, en onderbouwt dit met talloze statistieken. In één van de kritieken op dit boek las ik dat zijn werk eigenlijk niet over DE islam gaat als religie, maar over (het gedrag van) moslims. Dit is een beetje goedkoop, want Koopmans schrijft meerdere keren letterlijk dat het hem inderdaad niet gaat over wat er in de heilige geschriften staat (want dan zou men ook uit andere heilige boeken, zoals de bijbel, menig verontrustende passage kunnen oprakelen), maar wel over wat de staat is van de samenlevingen die uitsluitend of bij meerderheid de islam aanhangen en zich laten leiden door een (fundamentalistische) visie op dit geloof als be-all and end-all voor de organisatie van de samenleving.
Blijkbaar acht Koopmans het noodzakelijk om letterlijk als eerste zin een soort van disclaimer in geval van intellectuele oneerlijkheid toe te voegen:
Om met de deur in huis te vallen: dit boek is islamkritisch maar niet islamofoob. Wie kritiek op een religie - of beter op de momenteel dominerende interpretatie ervan - niet van racisme kan onderscheiden, mag dit boek van mij gelijk terzijde leggen. Aan een discussie op dit intellectueel armoedige niveau heb ik geen behoefte.
Tegelijk mag een zeker onbehagen bij de islamofiele lezer niet verbazen, wanneer iemand dergelijke conclusies trekt op basis van zijn onderzoek:
De hoofdoorzaken van de crisis van de islamitische wereld liggen niet buiten de islam, bij de joden, het westerse kolonialisme, of islamofobe populisten, maar midden in de islamitische gemeenschap zelf, in de vorm van een wijdverbreide rigide en intolerante geloofsopvatting die gepaard gaat met haat en geweld tegen andersdenkenden. Wat de islam nodig heeft om zich van het fundamentalisme te bevrijden, is een breedgedragen hervormingsbeweging van binnenuit, die de misstanden in eigen kring recht in de ogen kijkt en klip-en-klaar afstand neemt van het idee van de Koran als het letterlijke woord van God dat onafhankelijk van tijd of plaats geldig is. Afstand nemen van het fundamentalisme betekent het verwerpen van de politieke aspiraties van de islam en de erkenning van het principe van de scheiding van religie en staat. De islam of enige andere religie in welke uitleg dan ook mag nooit de grondslag vormen voor een rechtssysteem, ook niet in landen waar moslims in de meerderheid zijn. Een islam die vasthoudt aan de sharia - in welke interpretatie dan ook - als de basis voor de staatsinrichting en het rechtssysteem zal onverenigbaar met democratie en mensenrechten blijven.
Ik kan me voorstellen dat men het daar op de Malediven, in Mauritanië, Somalië, Afghanistan, Iran, Algerije, Marokko, Niger, Tunesië, Jordanië, Senegal, Jemen, Libië, Pakistan, Gambia, Saudi-Arabië, Sudan, Irak, Mali, Turkmenistan, Kosovo, Bangladesh, Egypte, Turkije, Indonesië, Oman, Syrië, Qatar, Koeweit, en in nog een aanzienlijk aantal andere landen niet helemaal mee eens is, en ook niet in de talloze andere landen waar moslims in de minderheid zijn.
Koopmans onderbouwt die stelling (met 30 pagina's voetnoten) grondig, en deed me onder andere denken aan dit legendarische stukje Amerikaanse televisie:
Sam Harris, een van mijn persoonlijke helden (al heeft hij ook een paar blinde vlekken), does not fuck around, Bill Maher treedt hem bij, maar Ben Affleck is niet in staat om de argumentatie te volgen en begint zichtbaar te koken en te stomen van verontwaardiging.
Affleck vertegenwoordigd volgens mij een groot deel van de eerder linkse goegemeente, ook in onze contreien, terwijl de argumenten van Harris, Maher en Ruud Koopmans jammer genoeg bij ons vooral door rechtse en extreemrechtse partijen verkondigd worden, meestal met een selectief politiek sausje erover (hoewel er ook flink wat 'flinkse' uitspraken vanuit links en centrum komen).
Dat zijn betoog gerecupereerd kan worden door deze of gene politieke partij zal Koopmans misschien niet koud laten, maar misschien toch wel een beetje worst wezen. Hij lijkt echt geïnteresseerd om te achterhalen waarom het huis van de islam vervallen is.
Fundamentalisme
De kernboodschap van Koopmans gaat over het (toegenomen/toenemende) fundamentalisme binnen de islam, en de gevolgen die dit met zich meebrengt:
De hedendaagse islam is de Trabant, of eerbiediger geformuleerd, de Spoetnik onder de wereldreligies: een goed en succesvol idee ten tijde van haar lancering, maar inmiddels door gebrek aan aanpassingsvermogen hopeloos achteropgeraakt.
Vervolgens legt hij wat kritiek op die visie uit, maar dan pareert hij:
Deze geopolitieke context alleen kan echter niet verklaren waarom de islamitische wereld tot dusverre niet is gelukt wat grote delen van de rest van de wereld in de afgelopen vijftig jaar wel lukte. [...] Een halve eeuw geleden werd de islamitische wereld niet noemenswaardig sterker geplaagd door burgeroorlogen en politiek geweld dan de rest van de wereld; tegenwoordig zijn er nauwelijks nog burgeroorlogen in de wereld waarbij geen moslims betrokken zijn en heeft het wereldwijde aantal doden door terroristische aanslagen door de opkomst van jihadistische groepen als Al-Qaeda, Islamitische Staat (is) en Boko Haram een historisch hoogtepunt bereikt. Economisch vielen een deel van de islamitische wereld weliswaar rijke olie-inkomsten in de schoot, maar desondanks is de relatieve welvaart van de islamitische wereld in vergelijking met andere delen van de wereld in de afgelopen vijftig jaar dramatisch gedaald. Door de migratie van miljoenen moslims, die elders een beter heenkomen hebben gezocht, doen zich de problemen van de islamitische wereld ook in de immigratielanden van het Westen voelen. Het geweld tegen andersgelovigen en islamcritici, de haat tegen joden en homoseksuelen, en de onderdrukking van vrouwen in de islamitische wereld eisen ook in de immigratielanden slachtoffers, al is het gelukkig op veel geringere schaal dan in de islamitische wereld zelf. Migranten uit islamitische landen doen het bovendien op vrijwel alle fronten van integratie slechter dan andere migranten, en de oorzaken zijn grotendeels dezelfde als die, die aan de dramatische situatie in de islamitische landen van herkomst ten grondslag liggen.
Deze laatste paragraaf deed mij denken aan het begin van dit millennium, toen onderzoekster Marion Van San in het parlement haar controversiële onderzoek voorstelde over de criminaliteit van migrantenjongeren. Dat artikels in die tijd vaak vermelden dat 'het onderzoek van Van San omstreden' is, toont aan dat het ook toen, voor vele mensen in politiek en middenveld zeer moeilijk was om deze feiten onder ogen te zien, wellicht mede omdat dit hele onderwerp na zwarte zondag op 25 november 1991 al helemaal door extreemrechts gekaapt werd.
En waar Vlaams Blok aan de ene kant van het touw trok, trokken de linkse partijen aan de andere kant van het touw. Dit leidde tot een gespannen situatie waarin rechts migranten op een overdreven manier tot zondebok maakten, maar links op haar beurt een aantal vaststellingen niet onder ogen wilde zien, minimaliseerde of bij het zoeken naar oorzaken een aantal taboes in stand hield.
En aangezien door het cordon sanitaire geen enkele Vlaams Belanger ooit enige verantwoordelijkheid heeft moeten/kunnen opnemen, konden zij blijven brullen langs de zijlijn, en met maagdelijke handjes hun discours verder propageren, met als resultaat dat in een peiling in december 2023 Vlaams Belang de grootste partij van Vlaanderen wordt met 25,1% van de stemmen.
Dit is wellicht deels een populistisch anti-establishmentsentiment, onvrede met de eigen leefomstandigheden, maar uiteraard ook voor een belangrijk deel een stem (van 1,2 miljoen kiezers!) tegen migratie, tegen het huidige integratiebeleid, tegen asielzoekers, enzovoort, nog altijd de kern van het programma van Vlaams Belang.
De voorbije regeringen zijn er niet in geslaagd dit tij te keren, en het feit dat dit voornamelijk federale bevoegdheden zijn zal de kiezers van Vlaams Belang worst wezen. Net zoals het feit dat niet alle migranten moslims zijn, maar zoals in Nederland is gebleken met het onverwachte succes van Geert Wilders bij de vorige verkiezingen maakt ook die nuance in de praktijk niet zoveel verschil.
Wat moet men daarvan maken? Overdrijven Van Grieken en Wilders? Uiteraard! Of steekt de rest nog altijd teveel zijn hoofd in het zand? Is Marc Elchardus van huisideoloog van socialistisch Vlaanderen ontpopt tot verzuurde rechtse zak, of duwt hij gewoon op de pijnlijke plekken in de samenleving? Hoe past een partij zoals Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt in dit plaatje, die ook stevige eisen stelt voor het beperken van migratie naar Nederland. Al deze zaken kunnen tegelijk deels waar zijn.
Wanneer het specifiek over de plaats van de islam in de wereld en in onze samenleving gaat, loont dit boek van Ruud Koopmans echt de moeite.
Terug naar de tekst:
De auteur ziet de opkomst van islamitisch religieus fundamentalisme als de belangrijkste kantelpunt in dit verhaal, met uiteraard geopolitieke grondslagen, en historische wortels waar hij ook dieper op ingaat.
Het jaar 1979 is daarin een scharnierjaar, met de islamitische revolutie in Iran (een land waar westerlingen bizar genoeg met een vreemd soort culturele verwondering en gigantische oogkleppen als toerist naartoe gaan, en daarbij dit soort zaken handig negeren. Is dat verboden? Neen. Zijn er niet superveel landen waar je als je strenge ethische criteria zou hanteren als toerist niet meer naartoe zou moeten mogen gaan? Ja. Zou de mensheid er wel bij varen om gewoon thuis wat vaker een vakantie liggend op de grond, of desnoods in de zetel of in het gras door te brengen? Ja! En je hoeft je geen zorgen te maken over je impact als toerist op het milieu).
Even serieus terug. De gevolgen van de Iraanse revolutie waren talrijk en wereldwijd:
Khomeiny liet er geen twijfel over bestaan dat de revolutionaire missie met de machtsovername in Iran niet voorbij was: 'Ik hoop dat Iran een model voor alle vertrapte en islamitische naties van de wereld zal worden en dat deze eeuw er een zal worden waarin grote afgoden verbrijzeld worden. [...] O, vertrapten van de wereld, kom in opstand en red jezelf uit de klauwen van de verdorven onderdrukkers; O, vrome moslims van de wereld, ontwaak uit jullie slaap van verwaarlozing en bevrijd de islam en de islamitische landen uit de greep van de kolonialisten en hun dienaars.'
Tot op de dag van vandaag exporteert Iran die visie onder sjiitische moslimgroeperingen zoals Hezbollah, Hamas en Islamitische Jihad. En laten we de fatwa tegen Salman Rushdie niet vergeten. Zo lezen we op Wikipedia:
It included numerous killings, attempted killings (including against Rushdie himself), and bombings by perpetrators who supported Islam.
Dat op basis van een FUCKING BOEK Rushdie zijn hele verdere bestaan voor zijn leven moet vrezen, en trouwens vorig jaar nog bijna werd vermoord, gaat in tegen alles waar ik als liberale, democratische pluralist voor sta, en ik hoop dat dit voor u net zo is. De originele protesten zagen er trouwens als volgt uit:
Dat vrijdenkers in dit soort omgevingen totaal in de kiem gesmoord worden, toont Koopmans trouwens ten overvloede aan, en voeg er voor het gemak ook nog volgende groepen aan toe: de volledige LGBTQIA+-gemeenschap, nagenoeg alle gelovige minderheden en o ja, bijna vergeten, ook ongeveer 50% van de bevolking: vrouwen. Lees voor de volledigheid gerust even de volledige Wikipedia-entry over de Satanic Verses, en je valt wellicht net als ikzelf van je stoel van verontwaardiging. Wist u trouwens dat de Japanse vertaler werd vermoord en de Italiaanse vertaler neergestoken?
Waanzin, maar jammer genoeg een voorafspiegeling van toenemend fundamentalisme dat niet alleen in verre buitenlanden tot bloedvergieten zou leiden, maar in 2001 uiteraard ook tot de aanslagen op 11 september in de VS, en nog later tot de Jyllands-Posten Muhammad cartoons controversy zou leiden, met 200 doden tot gevolg. En aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo, aanvallen in de Bataclan, en nog veel meer, zoals hier opgesomd staat.
Het feit dat de meerderheid van de slachtoffers van islamtisch terrorisme zelf moslims zijn, blijkt ook uit volgende tabel uit de Global Terrorism Index van 2023):
Buitenlandse invloed in het Westen
Koopmans legt uit dat er al decennialang een perfide, en door het Westen nogal onnadenkend toegelaten, invloed van door petrodollars gesponsorde extreem fundamentalistische islamstromingen via moskeeën in het Westen heerst. Denk bijvoorbeeld aan de Grote Moskee in Brussel, die door koning Boudewijn nota bene, nogal naïef aan de Saudische koning Faisal bin Abdul Aziz Al-Saoed werd geschonken in 1967. Het is pas zeer recent dat overheidsdiensten zoals de staatsveiligheid en overheidscommissies zich buigen over de perfide invloed van dergelijke geïmporteerde haattheologie.
Hetzelfde gaat op voor bepaalde stichtingen en moskeeën in Nederland, die broeihaarden bleken of blijken te zijn van extremisme. De cijfers alleen voor Saoedi-Arabië zijn hallucinant: sinds 1975 wordt jaarlijks 2 à 3 miljard dollar gepompt in het verspreiden van hun interpretatie van de islam.
Over die buitenlandse invloed op Belgische moslims maakte Pano in 2021 een zeer interessante reportage, en op deze pagina staat alles mooi uitgelegd voor Turkije, Marokko en de Golfstaten. Enerzijds kan men zich (misschien een beetje naïef) afvragen wat het verschil is met de invloed van het Vaticaan op de katholieke kerk en de gelovigen in andere landen, anderzijds kan ik me moeilijk voorstellen dat er ooit al een Belgische kerkganger zich is moeten gaan verantwoorden op de ambassade van het Vaticaan. Hieruit blijkt toch een vermenging van geloof en staat en geopolitieke belangen die er beter niet zou zijn.
Koopmans gaat verder over het gevaar van fundamentalisme:
Fundamentalisme is problematisch omdat uit alle onderzoeken, zowel onder christenen als onder moslims, blijkt dat het in zeer sterke mate samengaat met vijandigheid ten opzichte van andere groepen. [...] Zo vindt meer dan 70 procent van de fundamentalistische moslims in zes West-Europese landen die ik onderzocht dat joden niet te vertrouwen zijn, terwijl van de niet-fundamentalistische moslims 'maar' 28 procent die mening was toegedaan. [...] Bij moslims komt daarbij dat de religieuze regels waarvan fundamentalisten vinden dat ze letterlijk genomen dienen te worden en voor iedereen bindend zijn, ook de shariawetgeving omvatten, die op veel punten overduidelijk in strijd is met elementaire mensenrechten. [...] De haat en intolerantie ten opzichte van andere groepen die met het fundamentalisme samengaan, legitimeren ook het gebruik van geweld. De steun voor religieus terrorisme is binnen de islamitische wereld aanzienlijk.
En dan krijg je dit soort statistieken. Dit komt niet uit het boek, maar de cijfers zijn gelijkaardig. Dat er überhaupt meer dan 0% naar boven komt is al hallucinant, dus ook die christenen en joden zijn van het paadje af, maar dat bijna de helft van de ondervraagde moslims het doden van 'tegenstanders' goedkeurt wanneer dit met een heilige tekst wordt ondersteund is erg angstaanjagend.
Koopmans verwijst in dit kader naar een veelgehoorde kritiek op dit soort cijfers, als zou dit niets te maken hebben met de 'ware' islam. Hij legt de link met het communisme, dat ook absurd lang werd verdedigd door linkse intellectuelen met oogkleppen uit het Westen:
De vraag waarom er geen enkel communistisch regime was dat niet in dictatuur en mensenrechtenschendingen uitmondde, bleef zo niet alleen onbeantwoord, ze werd niet eens gesteld. Op dezelfde manier reageren veel moslims en hun sympathisanten tegenwoordig op wijdverbreide onderdrukking en geweld in de islamitische wereld. Met de 'ware' islam zou dat allemaal niets te maken hebben en degenen die zich aan geweld en onderdrukking schuldig maken zouden geen 'echte' moslims zijn. Ook in dit geval staat deze argumentatie een kritische reflectie in de weg over de vraag waarom het zo is dat islam, onderdrukking en geweld in de hedendaagse wereld zo vaak samengaan.
De uitzonderingen blijken ook stilaan weg te deemsteren:
Lange tijd staken Maleisië en Indonesië wat democratie en religieuze tolerantie betreft positief af bij andere islamitische landen. Helaas is ook in Zuidoost-Azië, net als in West-Afrika en op de Balkan, de met oliedollars gefinancierde fundamentalistische islam van Arabische snit bezig aan een gestage opmars. De culturele hybriditeit en het religieuze pluralisme die grote delen van de islamitische wereld lange tijd kenmerkten, raken steeds meer verstikt in de wurggreep van het fundamentalisme.
Islam en wetenschap
Eén van dé pijnpunten van de fundamentalistische interpretatie van islam is het afwijzen van wetenschappelijke inzichten wanneer die in strijd zouden zijn met het geloof:
Fundamentalisten menen alles al zeker te weten. Feiten zijn voor hen alleen maar lastig omdat ze de onprettige eigenschap hebben dat ze zekerheden aan het wankelen kunnen brengen. De rationele, wetenschappelijke blik op waarheid impliceert een heel ander maatschappijbeeld, dat van een open samenleving waarin ideeën en leefwijzen vrijelijk met elkaar kunnen concurreren en waarin niemand meent de absolute waarheid in pacht te hebben en daaruit het recht te kunnen afleiden zijn of haar visie van het goede aan anderen op te leggen. Van dat ideaal is de islamitische wereld in de afgelopen vijftig jaar steeds verder verwijderd geraakt. Alleen een radicale breuk met de fundamentalistische elementen binnen de islam kan daar verandering in brengen.
In mijn zoektocht naar cijfers hierover, kwam ik bij dit artikel van Pew Research uit, dat bij de cijfers of interpretatie van Koopmans misschien wat kanttekeningen plaatst, zoals deze:
Similarly, a Pew Research Center survey conducted in 2011 and 2012 that examined the views of Muslims found that, in most regions, half or more said there was no conflict between religion and science.
Hoe die cijfers over de tijd evolueren is niet helemaal duidelijk uit het artikel, laten we hopen dat er een toenemend vertrouwen in de wetenschap komt. Wanneer je dit soort websites bekijkt lijkt er alleszins geen vuiltje aan de lucht. Dat is wellicht toch iets te optimistisch, aangezien zaken zoals de evolutieleer toch effectief geregeld voor een botsing tussen heilige teksten en vaststaande wetenschap zorgen, zoals ook blijkt uit deze scriptie:
Prof. Herwig Leirs van de Antwerpse Universiteit meent dat er ook in Antwerpen een probleem bestaat met het moslimcreationisme. “De lessen over de evolutietheorie zorgen voor heel wat opmerkingen. Ik heb nog nooit zoveel kritiek gehoord op de evolutieleer als dit schooljaar. Het ongeloof kwam vooral vanuit de hoek van de moslimstudenten. Tijdens de lessen heb ik weinig tijd om daar verder op in te gaan. Achteraf heb ik er met enkele moslimstudenten over gepraat en ze raadden me Yahya’s boek ‘het bedrog van de evolutietheorie’ aan. Ik heb dat boek gelezen en moest besluiten dat daar als bioloog niet veel tegen in te brengen is. Als je als uitgangspunt stelt dat de islam de waarheid in zich draagt en dat darwinisme een marxistische strekking is die per definitie slecht is, dan eindigt het daar.”
Westers kolonialisme als oorzaak
Een veelgehoord argument dat de minder rooskleurige situatie in veel moslimlanden zou moeten verklaren is de nog doorwerkende invloed van westers kolonialisme. Ook hier geeft Koopmans tegengas:
Met andere woorden: ook voor de islamitische landen is er geen enkele aanwijzing dat het westerse kolonialisme negatieve effecten heeft gehad op de democratisering. Integendeel, hoe langer de westerse koloniale invloed, hoe groter de kans dat een land heden ten dage een vrije democratie of tenminste, zoals Indonesië en Maleisië, gedeeltelijk vrij is. Als het westerse kolonialisme al iets met de achterblijvende democratisering van de islamitische wereld van doen heeft, dan is het omdat islamitische landen juist veel minder met westers kolonialisme te maken hebben gehad dan niet-islamitische landen
Het punt is niet dat in het postkoloniale tijdperk de westerse invloed altijd en onverdeeld positief is geweest. Ook hier geldt dat alles relatief is: waar het om gaat is of landen met sterke, uit het koloniale verleden stammende banden door de bank genomen meer of minder sterk aan democratie bevorderende invloeden hebben blootgestaan dan landen zonder zulke postkoloniale banden met het Westen. De feiten duiden erop dat die invloed van het Westen op democratie en mensenrechten vaker positief dan negatief is uitgevallen.
Blasfemie en co
Wat velen in een geseculariseerde samenleving niet zo goed lijken te kunnen of willen begrijpen is dat mensen werkelijk geloven wat ze zeggen te geloven, en dat dit in het geval van fundamentalistische islam zaken zijn als geloofsafval en godslastering:
Apostasie is strafbaar in 24 landen, waarvan er 23 islamitisch zijn. De enige niet-islamitische uitzondering is India, waar het in een aantal deelstaten strafbaar is om mensen te 'verleiden' of te 'dwingen' zich tot een ander geloof te bekeren. In twaalf landen, allen islamitisch, staat op geloofsafval de doodstraf: Afghanistan, Iran, Jemen, Maleisië, de Malediven, Mauritanië, Pakistan, Qatar, Saudi-Arabië, Somalië, Sudan en de Verenigde Arabische Emiraten. Het islamitische noorden van Nigeria komt daar nog bij. [...]
Wetten tegen blasfemie of godslastering zijn een andere bron van vervolging van zowel atheïsten als religieuze minderheden. Zulke wetten bestaan in ongeveer een kwart van alle landen op de wereld, maar in veel daarvan zijn ze een niet meer toegepast relict uit het verleden. Ook Nederland had tot een aantal jaar geleden nog een wet tegen godslastering, die voor het laatst in de jaren zestig van de vorige eeuw was toegepast om de schrijver Gerard Reve te ver- volgen, die had beschreven hoe hij in een droom homoseks had met God in de gedaante van een ezel. Christelijk Nederland was in alle staten. De SGP stelde Kamervragen en christelijke organisaties spanden een serie rechtszaken aan, tot de Hoge Raad aan toe, die de blasfemist Reve alle won. De schrijver kon zijn weg vervolgen zonder voor zijn leven te hoeven vrezen: hij werd niet met de dood bedreigd door fundamentalistische Staphorster jongeren of gekielhaald door zwartgekousde Urker vissers. Enkele decennia later weten we dat de heilige huisjes van de islam niet zo ongestraft geparodieerd en beledigd kunnen worden als die van het christendom. Salman Rushdie moest wél jarenlang onderduiken en bij protesten (cf supra).
Het is moeilijk te begrijpen hoe je onderstaande feiten als cultuurrelativist krijgt weggerelativeerd:
In veel islamitische landen is het verbod op blasfemie echter dodelijke ernst. Zo werden in oktober 2017 in Pakistan drie ahmadi's ter dood veroordeeld wegens het beledigen van de islam, omdat ze een anti-ahmadiyya poster van een muur zouden hebben gehaald. Een vierde verdachte was al in de politiecel overleden." In Mauritanië werd de blogger Mohamed Cheikh Ould M'Kheitir in 2014 ter dood veroordeeld omdat hij een artikel tegen de onderdrukking van donkergekleurde Mauritaniërs had gepubliceerd, waarin hij het had gewaagd Koranteksten en overleveringen uit het leven van de Profeet Mohammed te bekritiseren waarin de slavernij wordt vergoelijkt. In 2017 werd de straf van M'Kheitir in hoger beroep tot een gevangenisstraf van vier jaar teruggebracht omdat hij berouw had getoond. Duizenden woedende Mauritaniërs protesteerden buiten de rechtszaal tegen zijn vrijlating. In april 2018 scherpte het Mauritaanse parlement de wetten tegen apostasie en blasfemie zo aan dat beschuldigden niet meer onder de doodstraf uit kunnen komen door berouw te tonen.
Een ander waanzinnig voorbeeld zijn de Miss World rellen in 2002 in Nigeria, waarbij meer dan 200 doden vielen:
The Miss World riots were a series of religiously motivated riots in the Nigerian city of Kaduna in November 2002, resulting in the deaths of more than 200 people. The Miss World beauty pageant, which was controversial in Nigeria, was relocated to London after bloody clashes between Muslims and Christians, caused by what some Muslims deemed to be a "blasphemous" article in the Christian newspaper ThisDay about the event. The Miss World riots were part of the Sharia conflict in Nigeria, that started in 1999 when several predominantly Islamic states in Northern Nigeria decided to introduce Sharia law.
Gelijkheid tussen man en vrouw
Wanneer een fundamentalistische interpretatie van het geloof dominant wordt, krijg je onaangename gevolgen:
Vrouwen moeten zich verhullen zodat zij mannen niet in verleiding brengen - blijkbaar is het niet aan mannen hun driften in bedwang te houden -, veel cafés en restaurants zijn voor vrouwen niet toegankelijk of, zoals in grote delen van Turkije, alleen in aparte 'familieruimtes', en in het openbaar vervoer vertoon je je als vrouw liever niet in landen als Egypte als je niet betast of aangerand wilt worden. Volgens een studie van de United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women, heeft 96,5 procent van de Egyptische vrouwen met zulke vormen van seksuele intimidatie in het openbaar te maken gehad. Grote delen van het openbare leven in de islamitische wereld zijn kortom 'slegs vir manne'.
Koopmans stelt de selectieve verontwaardiging aan de kaak:
Hoe anders is de reactie nu op de apartheid waaronder honderden miljoenen vrouwen in de islamitische wereld dagelijks lijden. Van een boycot van producten uit Iran of Pakistan is geen sprake. Liever boycot de moderne activistische medemens producten uit Israël (merk op dat dit boek geschreven is voor oktober 2023). Westerse wetenschappers en universiteiten nemen onbezwaard lucratieve aanbiedingen uit Saudi-Arabië en de Golfstaten aan; Qatar mag het wereldkampioenschap voetbal met behulp van moderne slavenarbeid organiseren; en progressieve westerlingen gaan doodleuk op vakantie naar Iran - een land dat homoseksuelen ophangt en overspelige vrouwen stenigt. De vrouwen onder hen doen dan braaf de verplichte hoofddoek om en ze komen terug met verhalen dat het toch allemaal reuze meevalt met die onderdrukking. Demonstraties tegen het onrecht dat vrouwen in de islamitische wereld wordt aangedaan, zijn er al helemaal niet. Integendeel, wie dat onrecht bekritiseert, krijgt al snel het label 'islamofoob' opgeplakt - nota bene zelfs als de kritiek komt van vrouwen die uit die landen afkomstig zijn en die heel goed weten waar ze het over hebben. Denk maar aan de manier waarop Ayaan Hirsi Ali met pek en veren Nederland is uitgepest.
Koopmans verwijst naar lijsten en rapporten zoals het Global Gender Gap Report van het WEF, en de Spartacus gay travel index om de gelijkheid tussen mannen en vrouwen enerzijds, en de rechten van homo's anderzijds te kaderen. In dit laatste voorbeeld is de invloed van fundamentalistische islam overduidelijk. Uit het meest recente rapport van Spartacus:
One exception is Indonesia, which lost three points, partly due to a new criminal law influenced by fundamentalism, causing this nation to slip from 117th to 159th place. The most dangerous countries for LGBT+ travelers in 2023 also include states such as Saudi Arabia, Iran, Somalia, and now Afghanistan, where homosexuals are massively persecuted and killed.
Voor dat rapport van het World Economic Forum zijn de conclusies iets minder duidelijk, en eerlijk gezegd ben ik te lui om dat helemaal te lezen, maar het lijkt erop dat het er eigenlijk overal ter wereld op vooruit gaat, hoe klein de stappen soms ook zijn.
Cultuurrelativisme
Een veelgehoorde reactie op de kritiek zoals die door Koopmans wordt geuit is: 'is het bij ons dan zoveel beter?' Dat soort cultuurrelativisme werd ook schitterend aan de kaak gesteld in het boek Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeijffer, die één van de personages het volgende laat zeggen:
'Dat is weer die typisch westerse manier van denken. Dat is dus het eerste wat je moet afleren als je reizen maakt zoals wij die maken: om te oordelen, om alles te zien door de bril van onze zogenaamde verlichting en wat wij verstaan onder een moderne rechtsstaat en om alles in te delen in een geruststellend blokkenschema van westerse ethische en morele categorieën. (…)
Voor meer context hierover is er dit uitstekende artikel van het Humanistisch Verbond. Koopmans:
Kritiek op de beroerde positie van religieuze minderheden, vrouwen en homoseksuelen in islamitische landen wordt vaak afgedaan met het cultuurrelativistische argument dat er in niet-islamitische landen en zelfs in West-Europese landen als Nederland net zo goed discriminatie en onderdrukking te vinden is. Wie zijn wij om kritiek op islamitische landen te hebben? In West-Europa is toch ook geen sprake van gelijkheid tussen mannen en vrouwen? Heerst er bij ons geen islamofobie en worden homo's niet ook bij ons nog steeds door sommigen met de nek aangekeken en soms zelfs met geweld geconfronteerd? Het is allemaal tot op zekere hoogte waar maar tegelijkertijd een moreel verwerpelijke relativering. Het is waar in de zin dat er aan de positie van religieuze en seksuele minderheden en van vrouwen ook in niet-islamitische landen en zelfs in West-Europa nog veel te verbeteren valt. Maar het is een grote leugen, omdat het de ogen sluit voor de enorme verschillen die er bestaan in de mate van discriminatie, vervolging en rechteloosheid en omdat het relativistische argument alles van alledaagse discriminering tot de doodstraf op één hoop gooit. Zulk cultuurrelativisme komt neer op de ontkenning van het lijden van tientallen miljoenen gewone vrouwen en meisjes, die als tweederangswezens hun dagen moeten slijten en die niet de vrijheid hebben om over de meest elementaire aspecten van hun leven zelf te beslissen. Het cultuurrelativisme is een slag in het gezicht van leden van religieuze minderheden die hun culturen zien uitsterven en die landen moeten ontvluchten waar ze duizenden jaren geleefd hebben, en van atheïsten en bekeerlingen die door hun omgeving verstoten worden en dagelijks voor hun leven moeten vrezen. Het doet alsof het geen wezenlijk verschil is of je als homo af en toe uitgescholden wordt en misschien niet overal op straat je geliefde kunt kussen of met hem hand in hand kunt lopen, of dat je op straat gelyncht wordt of door een shariarechter veroordeeld aan de galg bungelt omdat anderen jouw manier om lief te hebben niet aanstaat. De sterke mate van discriminatie van religieuze minderheden, ook binnen de islam zelf, en de onderdrukking van religiekritiek hebben tot gevolg dat er in veel islamitische landen een groot conflictpotentieel bestaat, dat door het gebrek aan democratie niet in civiele en geweldloze banen geleid kan worden.
Westerse samenzweringen
Net zoals na 9/11 werden er ook voor andere aanslagen zoals deze in Parijs in 2015 samenzweringstheorieën verzonnen en verspreid op de hoogste niveaus om de verantwoordelijkheid bij religieuze fundamentalisten weg te relativeren. Zoals hier Ahmed al-Tayeb, Groot-Imam van de Al-Ahzar universiteit in Caïro:
We worden geconfronteerd met grote internationale samenzweringen tegen Arabieren en moslims met het doel de samenleving te splijten op een manier die past bij de dromen van het nieuwe wereldkolonialisme, dat een bondgenootschap is aangegaan met het Wereldzionisme - hand in hand en schouder aan schouder [...]. Het resultaat van die geslepen manipulaties is dat Irak verloren is gegaan, dat Syrië verbrand is, dat Jemen uit elkaar wordt gescheurd en dat Libië is vernietigd. Ze hebben nog veel in petto waarvan alleen God weet heeft, en waarvoor wij bij God bescherming zoeken.
Geweld
Critici van Koopmans claimen dat de negatieve invloed van westerse interventies van de laatste honderden jaren veel groter is dan hij toegeeft. Voor hem ligt het kalf van geweld in de islamitische wereld gebonden bij religie: aangezien de meeste islamitische landen dictaturen zijn ontbreken de geïnstitutionaliseerde kanalen om conflicten op te lossen: verkiezingen, overleg, vreedzaam protest.
Tegelijkertijd is islamitisch fundamentalisme ook echt populair bij de bevolking, en:
Omdat het islamitisch fundamentalisme zo populair is, proberen veel machthebbers in islamitische landen hun positie te versterken door zelf de sharia in te voeren, zoals ge- beurde in het noorden van Nigeria en in Pakistan. Onder de sharia wordt vervolgens iedere geloofsgroep die afwijkt van de norm genadeloos onderdrukt, hetgeen weer de voorwaarden voor een volgende cyclus van geweld schept.
Het intellectuele leven
Koopmans stelt vast dat er door een aantal historische oorzaken tegenwoordig nog een relatief grote achterstand bestaat wanneer het aankomt op alles wat te maken heeft met geletterdheid. Dit wist ik bijvoorbeeld niet:
In the mid-15th century, a significant event occurred that would forever alter the course of human history. Johannes Gutenberg, a German blacksmith, goldsmith, and inventor, introduced the movable type printing press to the world. This invention, designed specifically for the Latin alphabet, revolutionized the way knowledge was stored and disseminated. Gutenberg's first major project was the printing of the Bible in Latin, which sparked a surge in the use of the printing press throughout Europe. By the dawn of the 16th century, Europe was home to approximately 1,000 operational printing presses. This innovation made the replication of books more efficient, quicker, and less costly. By 1800, over a billion copies of books and manuscripts had been printed in Europe. However, the Islamic world did not fully embrace the printing press until the end of the 18th century, a full four centuries after its invention.
Er is wel degelijk vooruitgang, maar de cijfers wat betreft analfabetisme en onderwijs zijn nog niet op het niveau van de rest van de wereld. Het helpt natuurlijk niet wanneer deelname aan onderwijs niet onverdeeld wordt aangemoedigd. Op langere termijn krijg je dan dit soort scheeftrekkingen:
Merk op dat er in het jaar 2000 ongeveer 13 miljoen joden waren op een wereldbevolking van toen 6 miljard mensen. In datzelfde jaar waren er ongeveer 1,3 miljard moslims.
Uit een ander artikel:
There are roughly 1.6 billion Muslims in the world, but only two scientists from Muslim countries have won Nobel Prizes in science (one for physics in 1979, the other for chemistry in 1999). Forty-six Muslim countries combined contribute just 1 percent of the world’s scientific literature; Spain and India each contribute more of the world’s scientific literature than those countries taken together. In fact, although Spain is hardly an intellectual superpower, it translates more books in a single year than the entire Arab world has in the past thousand years. “Though there are talented scientists of Muslim origin working productively in the West,” Nobel laureate physicist Steven Weinberg has observed, “for forty years I have not seen a single paper by a physicist or astronomer working in a Muslim country that was worth reading.”
En even verder:
Comparative metrics on the Arab world tell the same story. Arabs comprise 5 percent of the world’s population, but publish just 1.1 percent of its books, according to the U.N.’s 2003 Arab Human Development Report. Between 1980 and 2000, Korea granted 16,328 patents, while nine Arab countries, including Egypt, Saudi Arabia, and the U.A.E., granted a combined total of only 370, many of them registered by foreigners. A study in 1989 found that in one year, the United States published 10,481 scientific papers that were frequently cited, while the entire Arab world published only four. This may sound like the punch line of a bad joke, but when Nature magazine published a sketch of science in the Arab world in 2002, its reporter identified just three scientific areas in which Islamic countries excel: desalination, falconry, and camel reproduction.
Zie ook deze opsomming van de nogal deprimerende staat van wetenschap in de islamitische landen. Een beetje verouderd, en blijkbaar opgesteld door ex-moslims die misschien wat willen natrappen, maar toch stuitend.
Onderwijs lijkt bij uitstek een interne aangelegenheid waar een staat zelf controle over heeft zonder ongewenste (westerse) inmenging. Maar papers zoals deze laten zien dat de spanning tussen geloof en wetenschap niet opgelost is binnen de islam.
Discriminatie
Over discriminatie op de arbeidsmarkt heeft Koopmans na het citeren van een aantal studies het volgende te zeggen:
De conclusie die uit dit onderzoek en dat van Kalter getrokken kan worden, is niet dat discriminatie geen rol op de arbeidsmarkt speelt, maar wel dat die rol in vergelijking met andere invloeden relatief bescheiden is. Opleiding, taalkennis, sociale contacten en voor de participatie van vrouwen ook opvattingen over sekserollen spelen een veel belangrijker rol.
Enerzijds is het altijd nuttig om zo'n containerbegrip als discriminatie academisch uit te splitsen naar deeloorzaken, maar anderzijds gaat Koopmans misschien wat te kort door de bocht.
Tenslotte nog dit:
Conclusie
Koopmans besluit:
De religieuze oorzaken van de islamitische crisis kunnen in drie kernproblemen worden samengevat: het gebrek aan een scheiding tussen religie en staat; de achtergestelde positie van de vrouw; en de geringschatting van seculiere kennis. Hiervan is de vermenging van religie en politiek het meest fundamentele probleem, dat indirect ook de beide andere beïnvloedt.
Het lijkt er inderdaad op dat de dominantie van een letterlijke en fundamentalistische interpretatie van de islam de hierboven beschreven negatieve uitkomsten heeft in moslimlanden, en dat een deel van die problematiek samen met de migratie naar landen is gekomen waar moslims in de minderheid zijn.
Dat er ook hoopvolle signalen zijn, en dat veel statistieken (zeker bij ons) in de juiste richting evolueren komt niet of minder naar voor in het boek. Dat is ook één van de verwijten van critici van Koopmans, waar we verder op ingaan.
Kritiek op Koopmans
Op NieuwWij schrijft Jan Jaap de Ruiter dat Koopmans teveel vanuit een neoliberale bril naar de mate van succes in een samenleving kijkt. Op zich valt er misschien wat voor te zeggen dat stijging van het BBP niet de enige maatstaf moet zijn, maar wanneer hij daarna verwijst naar het feit dat Koopmans het niet heeft over de Cairo Verklaring van de Rechten van de Mens in de islam besef je dat de Ruiter een cultuurrelativist is, want dit staat er in die verklaring:
De vrijheid van meningsuiting komt bijvoorbeeld terug in artikel 22 en wordt hier beperkt tot meningsuitingen die in overeenstemming zijn met de sharia;
Er zijn zeer ongelijke rechten voor mannen en vrouwen. Artikel 6 vermeldt dat de vrouw haar eigen rechten en plichten heeft en dat de man voor het onderhoud van de familie dient te zorgen;
Er is geen vrijheid van godsdienst. Artikel 10 verbiedt expliciet het beoefenen van of bekeren tot een andere godsdienst dan de Islam; artikelen 19 en 22 bespreken straffen voor afvalligen.
Dat Koopmans niet meteen met een uitgebreid plan komt om aan de geschetste problemen tegemoet te komen kan je hem niet verwijten, maar door dit soort artikels (opgelet, long read!), krijg je wel de nodige nuance en het besef dat oplossingen soms minder eenvoudig zijn dan ze lijken.
Richard Kroes op Sargasso geeft toe dat Koopmans terecht de vinger op de zere wonde legt, maar waarschuwt voor wat cherrypicking in de gegevens:
Over de achterstand in opleiding bijvoorbeeld, niet alleen in islamitische landen ten opzichte van niet-islamitische landen, maar ook tussen autochtonen in westerse landen en de opeenvolgende generaties migranten uit de islamitische wereld in diezelfde landen. Koopmans laat overtuigend zien dat er sprake is van een achterstand onder moslimmigranten. Wat ik daarbij mis, is een overzicht van de ontwikkeling door de tijd heen. Ik wil best geloven dat er een achterstand in opleiding bestaat onder moslimmigranten, maar als we weten dat bijvoorbeeld de Turkse en Marokkaanse gastarbeiders in Nederland destijds juist werden geselecteerd op een gebrek aan opleiding, en dat hun kleinkinderen hier nu in het HBO en op de universiteit zitten, dan verwacht je toch op zijn minst een antwoord op de vraag: is die achterstand statisch, of hebben ze de achterstand op dit moment nog niet helemaal ingehaald?
Marcel Hulspas tenslotte, gaat ook grotendeels akkoord met Koopmans, maar verwijt hem ook de lichtpuntjes (hoe bescheiden ook) te vermelden. Hij stelt zich bovendien vragen bij de oplossing die Koopmans naar voren schuift voor een verlichte islam:
Het is niet gezegd dat het Midden-Oosten zich op dezelfde wijze zal ontwikkelen. L’histoire ne se répète pas. Wat dat betreft zijn alle ‘oproepen’ en verzuchtingen dat de islam een Maarten Luther nodig heeft zinloos. Wellicht zou Koopmans wat bescheidener zijn en moet hij zijn recept beperken tot het tweede deel, het verwerpen van de politieke aspiraties van de islam. Maar ook dat zal niet eenvoudig zijn.
Comments